MAYSA A RABII IDIAY SANTA MARCELA/FIKSION NI PETER LA. JULIAN

Winning short story originally published in Bannawag, the Ilokano weekly.

Slightly edited

ABABA A SARITA NI PETER LA. JULIAN

Keepsake of the blogger on vacation with wife in Singapore, 
where he met Rico Hizon, the Filipino broadcaster based in the island-state.

Dekada ti 1970

NANGABESERA da Mrs. Cruz ken Malou.

     Nagtugaw ni Rene Rafael iti makanigid  ti kabsatna. Saan a nakilanglang ti babai a katulongan a nangpastrek itay iti balasang a nabayag a nagpukaw iti ilida a Santa Marcela.  Saan a simrek ni Malou iti ruangan ti sango ti balay, no di ket iti kosina. Gistay naggiddanda a simmangpet iti lalaki a kabsatna a maysa a kapitan dagiti soldado a naidestino idiay Tupang.

     Adu ti nagsaritaanda.  Maipapan kadagiti tawen iti Santa Marcela idi awanen ni Malou kalpasan a napan nagadal iti unibersidad ti estado idiay Diliman. Dagiti propesional. Dagiti pimmanaw ken dagiti agpanggep a pumanaw. Dagiti nagsubli sa met la pimmanaw.

     Saanen a kas idi, nakuna ni Mrs. Cruz iti bagina. Awanen dagidi katkatawa ken innangaw. Nawaya idi ken nasalibukag ti sritaan. Ita, kasla ganggannaeten daytoy nga anak ket masapul nga annadanda ti sawenda.

     Isu a dina intulok nga agturong ti panagpapatangda iti gobierno ken politika.

     Kalpasan ti pannanganda, kinalikaguman ti rebelda a makita ti siled a pinanawanna.

     Immulida iti maikadua a kadsaaran. Ibagbaga ni Mrs. Cruz nga awan nagbaliwan ti kuarto ni Malou. Awan nayalis wenno nairuar nga alikamen.

     Simrekda iti salas. Agpapada dagiti muebles ditoy kadagiti adda iti baba. Adda pay dagiti naimasetas a palmera kadagiti suli. Nagintek dagiti mata ti rebelda iti altar a naisiping  iti akin-amianan a diding. Naguduan ti sumsumged a kandala.

     Immuneg da Mrs. Cruz ken Malou iti siled idinto a nagbati ni Rene Rafael iti salas.

     Pinalpaliw manen ni Mrs. Cruz ti panangiwaras ni Malou iti panagkitana iti dekutson a katre, ti tokador, ti lamisaan a nagad-adalanna idi iti rabii ken ti lampshade, ti bookshelf a napno iti libro . Napintas ti urnos ti amin iti umisu a lugarda. Wen, kasla saan a pimmanaw ni Malou iti balayda. Immapay iti isip ni Mrs. Cruz daydi napudaw a narapis ken naisem nga ubing a babai nga umip-ipus kenkuana iti pannakitiendana iti merkado ti ili. Isu pay laeng ti pammagina uray no pimmugot. 

     Maudi a rabiim ditoy idi kinoronaanda ti reyna ti fiesta ti Santa Marcela.

     We, malagipko, mama. Nakipartisiparkayo ken ni Papa iti rigodon de honor. Napintas ti panagsalayo. Anian a taraki daydi Papa, a kasla sumarsarigsig a kawitan. Dakayo idi ti kaaduan iti palakpak. Napuruakankayo pay iti sagpipisos a deplata a saggaysa a pinidut dagiti sakasaka nga ubbing.

     Pimmigsa ti pakinakem ni Mrs. Cruz. Maturogka koma ditoy ita a rabii.

     Nagtugaw ni Malou iti iking ti katre. Nagkarayam dagiti ramayna iti burbor nga arpaw. Napintas a singasing dayta, mama.

     Dina patien ti nangngegna ket kayatna a siguraduen: no kasta, umianka?

     Nagidda ni Malou. Nagkidem. Naisip ni Mrs. Cruz nga im-imasen ti anakna ti kinalamuyot ti katre. Nabayagen daydi naudi a panagiddana iti katre. Ania ngata ti  iddana iti kabambantayan? Awan duadua nga uray ania dita ti pagturturoganna.

     Ladingitek, mama. Ngem ur-urayendak dagiti kakaduak. Kalawakaw ti timekna. Bimmangon. Nagtugaw iti iking ti katre. Nagsabat dagiti matada ngem awan simngaw a balikas.

     Saanen a nagawidan ni Mrs. Cruz ti riknana. Rupana’t turturtoran ti liday, inarakupna ti anakna. Masapul nga agsublika, anakko, insaibbekna.

     Saggaysa a rimmuar dagiti balikas ti rebelda: Adayo ti dinaliasatko, saan a nalaklaka ti agsubli. Awanan sarugaddeng, awanan rikna. Insagsaganana kadi dagitoy para iti daytoy a gundaway?

     Bimtak ti gurruod. Nayurit ti kimat. Simmarut ti lawag iti disarming a tawa: kasla ketdi naggilap ti maysa a kamera a nangretrato iti agnanayon iti panaginnarakupda nga agina.

     Agsublika koma, anakko, kinuna manen ni Mrs. Cruz.

     Inirutanna nga inarakup ti inana, pinikpikna a sidudungngo ti abagana ket siiinnayad a nangukas iti panaginnarakupda. Nalabit nga iti sabali a tiempo, mama.

     Rimmuarda iti kuarto.

     Adda ni Rene Rafael iti abay ti tawa. Tantannawaganna ti nasipnget ken awan matagtagitaona a kalsada. Nagsubli iti tugawna.

     Baketakon. Sinnonto ti mangkita iti daytoy a balay inton dumtengen ti panawenko? Sinnonto ti mangtarawidwid kadagiti talontayo idiay Virac, Maan-anteng ken Lusong?

    Nanindi ni Rene Rafael. Impug-awna ti asuk.

    Nakapannimid ni Malou a kumitkita iti kabambantayan iti laud.

     Da Junior ken Liwliwa. Agkamangdanto met kadagti sabali a pagilian, kas kadagiti agtutubo iti Santa Marcela nga awanen ti pakariribukanda idiay Canada ken Europa.

     Nagtimek ni rebelda:

     No dida pay nakariing kadagiti mapaspasamak, mama. No dida pay nakumbinsir kadagiti kakaduami. Nagwaraskamin, mama, kas iti panagwaras daytoy a sakit.

     Dumngegka, Malou. Natbag ti timek ni Rene Rafael a nangburak iti ulimek. Saanen a kas idi. Adun ti maipatpatungpal a reporma…

     Reporma? Isu kadi ti gapu daytoy karikutan a krisis ti historia? Mangum-umsi ti rebelda. Nagngirsi.

     Aguraytay’ bassit sakbay nga agbunga dagiti aramidtayo. Kas kunada, saan a naipasdek ti Roma iti maysa la nga aldaw. Masapul ti panaganus, adingko.
       

     Panaganus, ha! Naibusen ti anus dagiti tattao. Dimmanon ditoyen. Impakurosna ti kanigid a dakulapna iti kayumanggi a tengngedna. Tiempon a marakrak ti sistema!

     Napikar ni Rene Rafael ngem kinunana a siaalumamay: Para iti bukodmo met la a pagsayaatan—ken iti familia. Agikaykan iti organisasion. Pagimbagam met laeng.

    Manen, ti mangum-umsi nga isem. Wen, pagimbagan dagiti mangsissisip iti dara dagiti tattao, dagiti mannanakaw, mannibrong ken mananggundaway. Wen, pagimbaganda idinto a maidardaramudom ti masa.

     Siak ti makaammo kenka, kabsatko. Awan aramidem no di sumuko. Makibinnuligtanto iti naindaklan nga aramid para kadagiti tattao ken iti pagilian.

     Kaska la agsasao a buklis a politiko.

     Malou, kabsatko, awan mamaay ti amin. Awan banagen dagitoy a kinadamsak ken kinadawel.

     Kinadawel, ha! Awanen ti umasping kadakayo. Ikaliyo ida a sibibiag sayo bay-an a kutkuten ken pagfiestaan dagiti aso ti bangkay dagiti kakadua—isuda a martir ti rebolusion.

     Pimmudot ti piditpidit ti soldado. Malagipmo daydi Novenario? Ti kapitan ti barangay ti Basdapan? Linaplap dagiti martiryo ti agongna, dagiti lapayagna ken dagiti dapanna sayo impapel dagitoy iti ngiwatna. Kalpasanna, iti baet ti panagsasala ken panagbabarekda, maysa-     maysa nangduyok kenkuana---iti mismo a kayo a nangirakedanda. Dida nagsardeng agingga iti awanen ti agsayasay a darana. Sada impuruak ti bangkay iti mismo nga abut a kinalina.

     Diosko! Inyesngaw ni Mrs. Cruz.

     Nainkalitegan ti pannakapapatayna. Natangsit ti timek.

     Awan ti kalinteganyo a nangukom kenkuana, adingko.

     Agaagab ti espiayo, agramrames kadagiti babbai, mammapatay. Ginasut koma a tawen ti palabsen pay dagiti korteyo no yetnagda ti sentensiana—no adda nangidarum kenkuana. Inwitiwitna ti tammudona.

     Awan kalinteganyo a nangpapatay kenkuana.

    Inikkanmi la’t pagulidanan dagiti kas kenkuana.
  

    Timmakder ni Rene Rafael. Nagpagnapagna iti sanguananda, kas iti abogado a nakapuntos iti argumento iti pannakasalaknib ti klientena. Inridisna ti sigariliona iti arsangan iti ababa a lamisaan. It’s all an exercise in futility. Agikayka koman. Tulongannakami a mangguyugoy kadagiti dadduma a mangabaruanan.

     Agtultuloy a maigarangugong ti pagilian no di madadael daytoy a sistema. Agbiag ti rebolusion!

     Malou, anakko!

     Malou, saan nga ang-angaw ti agsakay iti tigre—iti kita ti rebolusionyo.

     Saan met nga ang-angaw daytoy a kanser. Saan nga ang-angaw ti biag ti masa! Nasken a maduprak ti sistema tapno maikkan ti tunggal maysa iti uray sangabassit la a pagnam-ayan.

     Ibinsabinsa ti historia dagiti biktima dagiti nadangkok a tignay. Ania’t napasamak idiay Vietnam? Chile? Nicaragua?

     Di agpatingga a mapuoran dagiti daton tapno magun-od ti awan mulit ken naan-anay a panggep. Pilid ti rebolusion.

     Agud-uddog agingga nga ungawenna  amin nga annakna?

     Tapno agbiag ti pasiente kasapulan ti radikal a pannakaoperasionna…

     Babaen ti dara? Babaen ti kinadawel ken gura?

     Kinapudnona, masapul nga agdigos daytoy a pagilian iti dara tapno maugasan amin a basol dagiti amma ken dagiti politico.

     Saan nga iti wagasyo.

     Awan kamalalaen ti wagasmi.

     Iti wagasyo, mapalubosan manen nga agtakaw ti mannanakaw, nga agrames manen, a pumatay manen.

     Nanindi manen ni Rene Rafael, Nangipug-aw iti asuk. Ikkannakami iti tiempo a mangibanag kadagiti planomi, kinunana.

     Awan inyeg daytoy a sistema no di bin-ig a pannakaadipen ken pannakaidadanes.

     Nasayaat pay laeng ti sistema. Tarimaanen laeng dagiti depektona.

     Masapul a masuktanen. Itan!

     Iti awan-Diosna a wagas?

     Isu laeng ti solusion.

     Adu ti solusion.

     Maymaysa ti solusion!

     Malou, anakko!

     Awan koma ti maiparukpok a dara, kabsat.

     Bulsekka ngamin kadagiti mapaspasamak.

     Ammok dagiti mapaspasamak…

     Wen, ammom dagiti panangallilaw dagiti aso dagiti imperialista!

     Malou, anakko!

     Ar-aramatendakayo laeng tapno agtalinaedda iti turay!

     Malou, kabsatko, agan-anustayo koma. Addanto panagbalbaliw.

     Wen, panagbalbaliw—baliwan ti sistema kunak manen.

     Inyangad ni Mrs. Cruz ti rupana. Sadino ti nagbiddutanmi, anakko?

     Mama, awan ti nagbiddutanyo, dakayo ken iti daydi papa. Dayta laeng ta no pumanaw ti anak iti balay, adu ti matakuatanna iti ruar. Ket agaramid iti bukodna a pangngeddeng. Maawatandak koma, mama.

     Adda lugan a nagsardeng iti kalsada iti batog ti balay. Ti dyip a nangidissaag ken ni Rene Rafael itay sardam. Atiddog ti sagawisiw a rimmimbaw iti wanerwer ti makina.

     Awan ti pakaan-annuam, kinuna ni Rafael iti nababa a timek. Umayda la makiinum ken makiranud metten iti sagana iti isasarungkarmo. Adayo ti nagpatruliaanda. Agsublikami met la iti kampo. Ulitek: awan mamaay ti amin a kinadawel. Inallilawnaka ti organisasion. Ad-adu pay ti nasayaat a panggep a pakausaran ti sariritmo.

     Immulog ni Rene Rafael.

     Sineniasan ni Mrs. Cruz ni Malou a sumrek iti kuartona idinto a sinarunona ni Rene Rafael. Kalpasan ti sumagmamano a minuto nagsubli met laeng ket simrek iti kuarto.

     Agid-idda ni Malou iti katre. Ay-ayamenna ti maysa a debola iti batog ti barukongna.

     Ladingitek, mama.

     Panunotem koma a nalaing ti imbaga ti kabsatmo.

     Bimmangon ti Malou. Nagtugaw iti iking ti katre. Insabikelna ti paltog. Nagidda manen.

     Iti panangmatmatna iti anakna, kellaat lattan a narikna ni Mrs. Cruz ti aligagaw.

     Nakasikkawil ni Mrs. Cruz iti tugaw a naipideg iti diding iti asideg ti ridaw. Inamoyna ti pumurawen a buokna idinto a dina insina ti panagkitana iti anakna. Kasla idi kalman laeng. Sinapsappuyotna idi daytoy nga ubing. Inlillilina kadagiti agkuribategen a takiagna, Nalagipna daydi inosente a balasitang a pumaypayapay kenkuana manipud iti tawa ti bus nga agpa-Manila iti terminal ti lugan ti Santa Marcela. Ita, naan-anayen a balasang nga addaan iti bukod a kapanunotan ken nalabit a di makasapulen iti tulongna. Dmmuklos manen ti aligagaw iti agkupit a barukongna.

     Bimmangon ni Malou. Nagtugaw manen iti iking ti katre.

     Kasla adda nagsullat iti karabukob ni Mrs. Cruz.  Ania ket koman a ragsakko no umianka ita a rabii. Baketakon. Inton mapan da Junior ken Liwliwa idiay America, sisiakton iti daytoy a balay.

     Kiddawenyo ken ni Manong a makipagnaed kadakayo.

     Adda familia ni Rene Rafael. Adda bukodna a plano para kadakuada. Maysa pay, kas maysa a soldado, saan nga agbayag iti maysa a disso.

     Kumuyogkayonto kada Junior ken Liwliwa idiay America.

     Diakto agnaed idiay America. Maitanemakto ditoy, iti abay ti panteon ni papangmo iti kamposanto ti Santa Marcela.

     Mama! Nairut ti panangarakupna kenkuana. Inag-agkanna dagiti pingpingna a nabasa iti agar-arimayang a lua.

     Simrek ni Rene Rafael. Inkamin, mama. Inagkanna ti muging ti inana. Inapungolna ti kabsatna. Panunotem a nalaing ti imbagak.

     Arintarayen ni Rene Rafael a rimmuar iti kuarto, Nagdalagudog iti agdan. Madamdama, nangngegda ti anabaab, ti parasapas dagiti saka a rummuar iti balay, ti pannakabiag ti makina ken ti panagtaray ti lugan nga agpa-amianan.

     Innak metten, mama, kinuna ti rebelde idi nagpukawen ti wanerwer ti lugan. Matektekanen dagiti kakaduak.

     Agsublikanto koma, kinuna ni Mrs. Cruz ket inapungolna nga inag-agkan ti anakna. Ad-addanto itan a diak makaturturog.

     Pakirdem ti pakinakemmo, mama.

     Rimmuar ni Malou iti akin-sango a ridaw.

     Linuktan ni Mrs. Cruz ti tawa a tumannawag iti kalsada. Nabayag a nagsawar dagiti matana iti mangliwengliweng a kasipngetan. Pagammuan, manipud iti rimmuong dagiti kalapaw iti ballasiw ti rangtay, naipatayab ti atiddog a taguob. Simgar ti dutdutona. Nalagipna daydi rabii a pannakatambang daydi asawana. Agtamtamdag iti daytoy a tawa idi matimudna ti taguob a kasla nauyos iti daga iti asideg iti naiputputong nga abong-abong iti labes dagiti kakawkawayanan iti pagtung-edan ti kalsada nga agpa-laud. Dimmuklos manen ti aligagaw. O, Diosko, salaknibam ti anakko. O, Mannakabalin-amin, silawam ti dalan ti anakko.

     Nagkiamkiam ti langit iti kabambantayan. Idi kuan, adda nanarpaak kadagiti pinuon ti kayo iti labes ti rangtay. Nayurit ti kimat—kasla nagsasanga a puraw a panait a naguyaoy iti tangatang—ket iti apagbiit a pannakalayus ti aglawlaw iti lawag, nadarimusmosan ni Mrs. Cruz dagiti magmagna iti rangtay. Dua kadakuada ti nagkaratay iti dadakkel nga armas. Nagtengngaanda ti nakakallugong iti silag. Ti anakko! Ti anakko! O, Diosko, saluadam ita a rabii.#  

    

     

*PETER LA. JULIAN –Periodista, mannaniw, fictionist, nag- editor ti sumagmamano a Philippine government publications, translator, nayanak ni PLJ idiay Laoag City, ngem agnanaeden idiay California. Maysa a kameng ti 8-man ecumenical group a nangipatarus ti Biblia iti Ilokano manipud kadagiti orihinal a lengguahe a Hebreo ken Griego. Rummuar ita a tawen ti expanded version  dagiti dandaniwna iti Ilokano ken Ingles, “Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger.”